संस्कृत भाषाको महत्त्व

संस्कृत ‘सम्’ उपसर्गपूर्वक ‘कृ’ धातुदेखि क्त प्रत्यय लागरे निष्पन्नभएको शब्द हो । संस्कृतलाई विश्वको सबैभन्दा प्राचीन र समृद्ध भाषा मानिन्छ । पश्चिमाहरू प्राचीन गीक र ल्याटिन भाषालाई गर्वका साथ आफ्नो इतिहाससँग जोड्ने गर्छन् । तर उनीहरू नै ल्याटिन र ग्रीक भाषाभन्दा पनि संस्कृत भाषालाई सुसंस्कृत भाषा मान्छन् । पश्चिमा  र विश्वविद्यालयमा संस्कृत भाषाको अध्ययन बढ्दै गइरहेको छ । हाम्रा पौरस्त्य वाङ्मय ज्ञान विज्ञानका अभूतपूर्व स्रोत हुन् । अङ्ग्रेजहरूले संस्कृत भाषा र पौरस्त्य दर्शनको महत्त्व बुझेर नै संस्कृत पाङ्मय चोरेर लण्डन पुर्याए । संस्कृत भाषाको महत्त्वलाई पाश्चात्य संसारले उच्चस्थान दिन थालेको छ । त्यसैले होला विश्वमा संस्कृत भाषाको अध्यापन गराउने विश्वविद्यालयको सङ्ख्या २५० पुगेको छ । जर्मनी, अमेरिका र लण्डनका केही स्कूलहरुमा संस्कृत विषय अनिवार्य गराइएको छ ।

संस्कृतलाई सबै भाषाको जननी मान्न सकिन्छ । संस्कृत भारतीय उपमहाद्वीपको मात्रै होइन यो संसारको सबै भाषाको जननी हो । किनकि यो भाषाको उत्पत्ति हुनुअघि संसारमा भाषाको विकास भएकै थिएन । दक्षिण एसियामा मुगल साम्राज्य स्थापना हुनुभन्दा अघिसम्म संस्कृत समस्त आर्यवर्तको राजभाषा थियो । संस्कृत विश्वको सबैभन्दा बढी शब्द भएको भाषा हो । संस्कृत भाषाका १०२ अर्ब ७५ करोड ५० लाख शब्दहरू रहेको बताइन्छ । एउटै वस्तुका लागि सयौं पर्यायवाची शब्द हुनु संस्कृत भाषाको विशेषता हो । संस्कृत बोल्दा जिब्रोका सबै मांसपेशीहरूको उपयोग हुन्छ, जसले मानव स्वास्थ्यमा मद्दत पुर्याउँछ । विशाल शब्दकोष भएर पनि सबैभन्दा थोरै शब्दका वाक्य गठन गर्न संस्कृत संसारको एकमात्र भाषा हो । हामीले समृद्ध मान्ने अङ्ग्रेजी भाषाको तुलनामा संस्कृत भाषा बृहत, श्रेष्ठ र वैज्ञानिक छ । उदाहरणका लागि अङ्ग्रेजीमा Uncle को अर्थ काका मात्रै हुँदैन । काका, मामा, फूपाजु, ठुलो बुवा, माहिलो बुवा, साहिलो बुवा आदि सबैलाई बुझाउँछ । तँ, तिमी, तपाईं, हजुर सबैको लागि अङ्ग्रजीमा एउटै नाथे शब्द You प्रयोग हुन्छ ।  Put लाई पुट् भनिन्छ तर Cut लाई कुट् भनिँदैन कट् भनिन्छ । यसो हुनुको अर्थ अङ्ग्रेजीमा शब्दको अभाव दरिद्रता हुनु हो । अङ्ग्रेजीमा शब्द अभाव र व्याकरणीय समस्या धेरै पाइन्छन् । संस्कृत भाषामा त्यस्तो कुनै संकीर्णताको सामना गर्नुपर्दैन । आजभन्दा २५ सय वर्ष पहिले रचना भएको पाणिनीको अष्टाध्यायी व्याकरणजस्तो व्यवस्थित र वैज्ञानिक व्याकरण दुनियाँमा कुनै छैन । संस्कृतको ज्ञानविना नेपाली भाषा शुद्ध लेख्न र बोल्न सकिँदैन । संस्कृतविना नेपाली साहित्यको विकास र प्रतिष्ठा स्थापित हुनै सक्दैन । नेपाली भाषाको आत्मा संस्कृत भाषामै निवृत्त छ । नेपाली भाषामा आएका विसङ्गति र विकृति समाधान गर्ने एउटै औजार संस्कृत हो ।

हाम्रा समाजिक सांस्कृतिक मूल्य मान्यताहरू पौरस्त्य दर्शनबाट मार्गनिर्देशित छन । पौरस्त्य षडदर्शनका सम्पूर्ण ग्रन्थ र वाङमय संस्कृत भाषामा छन् । साङ्ख्य, वैशेषिक, योग, मीमांसा, न्याय र वेदान्त दर्शनले हाम्रो जीवनमा प्रभाव पारेका छन् । आधुनिक विज्ञानको परमाणु सिद्धान्त आजभन्दा पच्चिस सय वर्षअघि हाम्रा आचार्य कणादले वैशेषिक दर्शनको नामबाट प्रतिपादन गर्नुभएको हो । साङ्ख्य दर्शनका प्रणेता कपिलले पश्चिममा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद आविष्कार गर्नुभन्दा दुई हजार वर्षअघि पदार्थ र चेतनाको द्वन्द्ववादी नियमको व्याख्या गरिसकेका थिए । संस्कृत भाषालाई फैलाउन नसक्दा दार्शनिक मान्यतालाई व्यवहारसिद्ध गर्न हामी पछाडि पर्यौ । बौद्ध, चार्वाक र जैन आदि नास्तिक दर्शनका ग्रन्थहरूको भाषा पनि संस्कृत हो । आफ्नो सभ्यता, संस्कृति र मूल्य मान्यता जन्माउने दर्शनको भाषालाई आत्मसात् नगर्नु आफूले आफैलाई नचिन्नु हो । आफ्नो भाषा संस्कृति तोडमोड गर्ने, अवहेलना गर्ने तर अरूको भाषामा गर्व गर्नुको अर्थ ऐना हेरेर आफ्नो अनुहारमा मोसो दल्नु र अरुको अनुहारमा क्रिम पाउडरले सिंगार्नुजस्तै हो ।

पौरस्त्य वाङ्ममयहरूमा ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद, उपनिषद, महाभारत, रामायण, १८ पुराण सबै संस्कृतमा छन् । संसारमा सबैभन्दा वैज्ञानिक व्याकरण लेख्ने पाणिनीको जन्म नेपालको अर्घाखाँची जिल्लाको हाल पणेना गाउँपालिकामा ई.पू. ५०० मा भएको मानिन्छ । यसमा हामीले गर्व गर्न सक्नुपर्छ । वैदिक परम्परामा गरिने सम्पूर्ण धार्मिक कृत्यहरू संस्कृत भाषामा सम्पन्न गरिन्छन् । प्रातःजागरणदेखि शयनबेलासम्म संस्कृत भाषाद्वारा नै वैदिक कर्म गरिन्छन् । वैदिक सनातन धर्ममा गर्भाधानदेखि अन्त्येष्टि र अन्त्येष्टिदेखि षोडश संस्कारको माध्यम संस्कृत भाषा नै हो । संस्कृत एउटा भाषा मात्रै होइन, यो सुसंस्कृत विचार र संस्कारसमेत हो । भाषा विचार र भावनाको सञ्चार हो । संसारमा विचार र भावनाको सबैभन्दा पहिले सञ्चार गराउने भाषा संस्कृत हो । संस्कृत भाषा आचरण हो । संस्कृत भाषाले भेदभाव, असमानता र नराम्रो मानसिकताबाट मान्छेलाई माथि उठ्न सिकाउँछ । पश्चिमाहरू संस्कृतबाट यति प्रभावित भइसकेका छन् कि उनीहरू भन्ने गर्छन्- ‘जानाति विविधाःभाषाः जानाति विविधाः कला । आत्मानं नैव जानाति यो न जानाति संस्कृतम्’ अर्थात् अनेक भाषा, कला आदिमा निपूर्ण हुँदा पनि आफूले आफूलाई जान्न सकिँदैन तर संस्कृत जसले जान्यो उसले स्वयंलाई चिन्छ ।

संस्कृत जस्तो सुस्पष्ट र वैज्ञानिक व्याकरण संसारको कुनै पनि भाषाको छैन । संस्कृत भाषाको श्रेष्ठतामा कुनै विवाद छैन । पश्चिमा विद्वानहरूले समेत संस्कृतको श्रेष्ठतालाई स्वीकार गरेका छन् । भनिन्छ, अन्तरिक्ष विज्ञान, कम्प्युटर, रोबट र रकेटजस्ता सूचना सूचीकृत गर्ने प्रविधिमा संस्कृत भाषाको मात्रै अपरिहार्यता सिद्धभएको छ । तर, यो सत्यतालाई उद्घाटित हुन नदिएर अङ्ग्रेजीलाई नै सिद्ध गराउने धाउन्नमा पश्चिमाहरू लागिपरेका छन् ।

हाम्रो छिमेकी देश चीनमा क्रान्ति भयो तर चिनियाँहरूले आफ्नो भाषालाई सबैभन्दा उच्चस्थानमा राखे । अमेरिकी आक्रमणमा जापानको हिरोसिमा र नाकासाकी सहर ध्वस्त भयो । जापान आफैं विश्वयुद्धमा सामेल भएर धेरै मूल्य चुकायो तर उसले आफ्नो भाषालाई सबैभन्दा महत्त्व दियो । जापान, कोरिया, चीन, भियतनाम र थाइल्याण्डजस्ता एसियाली देशहरू चमत्कारिक विकासको बाटोमा छन् । आज उनीहरूको भाषा सिकेर धेरै देशबाट कामदारहरू त्यहाँ काम गर्न जान्छन्, यो उनीहरूले आफ्नो भाषालाई गरेको सम्मानको परिणाम हो ।

राजनीतिक क्रान्तिले भाषा, साहित्य, सामाजिक, सांस्कृतिक र पूर्वाधार विकासमा गति प्रधान गर्छ । नेपालमा २००७ सालमा भएको राजनीतिक परिवर्तनलाई क्रान्तिको नाम दिइयो । त्यसपछि २०३६ साल, २०४६ साल र २०६२-०६३ मा भएको राजनीतिक परिवर्तनलाई पनि क्रान्ति भनियो । तर हामीले भन्ने गरेका क्रान्तिबाट भाषा, साहित्य, सामाजिक सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताहरूको संरक्षण सम्बर्द्धन भएको पाइँदैन । भौतिक तथा पूर्वाधार विकासमा पनि क्रान्तिको परिणाम देखिँदैन । बरू यी सबै क्षेत्र समस्याले आक्रान्त भएका देखिन्छन् । क्रान्तिको नाममा दाङ्स्थित नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयमा आगजनी गरियो । संस्कृत भाषाका पुस्तकहरू जलाएर नष्ट पारियो । सन् ११०० तिर भारतीय उपमहाद्वीपमा अरबीहरू र अङ्ग्रेजहरू प्रवेश गरी थुप्रै संस्कृत वाङ्मय जलाएर ध्वस्त गरेका थिए । त्यतिबेला भारतीय उपमहाद्वीपका सम्पूर्ण देशको भाषाको लिपि देवनागरी थियो र संस्कृत चलन चल्तीको भाषा थियो । विदेशीहरूले आफ्नो प्रभुत्व स्थापित गर्न हाम्रो सामाजिक संस्कृति धरोहर ध्वस्त गरे । तर नेपालीहरूले नै नेपालको संस्कृत विश्वविद्यालयमा आगजनी गरेर संस्कृत वाङ्मय ध्वस्त गरेर कसलाई खुसी बनाउन खोजेका हुन् ? उत्तर दिन सम्बन्धित पक्ष तयार छैन ।

नेपालमा संस्कृत भाषाप्रतिको अनास्था २०४६ को जनआन्दोलनपछि बढेको देखिन्छ । २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनअघि नेपालको विद्यालयस्तरदेखि संस्कृत भाषाको अध्ययन गराइन्थ्यो । संस्कृत भाषासहित नैतिक शिक्षाको पनि अध्ययन अध्यापन गराइन्थ्यो । आजकाल नेपालको विद्यालयस्तरमा संस्कृत भाषाको सट्टा अङ्ग्रेजी भाषाको अध्ययनमा जोड दिइन्छ । कुनै-कुनै विद्यालयमा भने संस्कृत भाषा अध्ययन गराइन्छ तर यस्ता शैक्षिक संस्थाहरू औंलामा गन्न सकिन्छन् । कलेज र विश्वविद्यालयस्तरमा पनि संस्कृत भाषामा उदासीनता उत्तिकै देखिन्छ । नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय र सो अन्तर्गतका कलेजहरूमा संस्कृत भाषा अध्यापन गराइन्छ तर यसको क्षेत्र सानो छ । नेपालमा शिक्षामा निजीकरण भएसँगै नेपाली भाषामाथिको आक्रमणमा बढोत्तरी भएको पाइन्छ ।

आजकाल आधुनिकताको नाममा संस्कृत भाषालाई ऋषिमुनि र पुरोहितहरूको भाषा भनेर नाक खुम्याउनेहरूको सङ्ख्या अधिक छ । उनीहरू संस्कृतलाई मरेका मान्छेको भाषा भनेर खिसी गर्छन् । संस्कृतलाई पुजापाठ, यज्ञ र कर्मकाण्डमा मात्रै सीमित भाषाको रूपमा बुझिँदै छ । त्यति मात्रै होइन, संस्कृत भाषालाई ब्राह्मणवादी, सामन्तवादी र राजतन्त्रवादी राज्यप्रणालीको पक्षपोषण गर्ने अस्त्रको रूपमा विरोध गर्ने ठुलो तप्का छ । जुन, अबुझपना हो । भाषाको सम्बन्ध संस्कृतिसँग छ । राजनीतिले संस्कृतिको जगेर्ना गर्नुपर्दछ, त्यसको माध्यम भाषा हो । संस्कृत भाषालाई होच्याएर त्यस्ता मान्छेले खिसी गरिरहेका छन् जसले नेपाली भाषामा एउटा वाक्य शुद्ध लेख्न जान्दैनन् । उच्चशैक्षिक उपाधिवाला नेपाली भएर नेपाली नै शुद्ध लेख्न नसक्ने हाम्रो नियति बनेको छ । सूर्य उदाएर पश्चिममा अस्ताइसक्दा पनि सूर्यको उज्यालो पत्ता नपाउनेहरूले सूर्यलाई दोष दिनु मूर्खता मात्र हो ।

नेपालमा विद्यालयस्तर र उच्चशिक्षामा संस्कृत भाषालाई अनिवार्य बनाउन अपरिहार्य भइसकेको छ ।  विज्ञान प्रविधिको विकासमा जति फड्को मारे पनि पनि हामी आफ्नो धरातल बिर्सिन सक्दैनौ । हामी को हौ ? हाम्रो सामाजिक सांस्कृतिक धरहोरको पहिचान के हो ? उत्तरका लागि संस्कृत भाषाको शरणमा पर्नैपर्ने हुन्छ । आफ्नो अपूर्ण पहिचानबाट हामीले विश्वको असीमित ज्ञान प्राप्त गर्न सक्दैनौं । आफ्नो पहिचान थाह नपाउँदा हामी अधुरो, एकाङ्की र सारहीन हुनेछौं । पाश्चात्य जगतमा संस्कृत भाषाको महत्त्व दिन प्रतिदिन बढिरहेको बेला नेपालमा अङ्ग्रेजी भाषाको महत्त्व बढ्नु आश्चर्यजनक छ । यसो हुनुको कारण आफूले टेकेको संस्कृति र भाषिक धरातल चिन्न नसक्नु हो ।

पश्चिमा देशहरूको संस्कृत भाषाप्रति मोह बढ्दै गएको समयमा संस्कृतको उदभवस्थल नेपाल र भारतमा भने अङ्ग्रेजी भाषाप्रति मोह बढ्नु चिन्ताको विषय हो । अङ्ग्रेजीलाई वैज्ञानिक र सभ्यभाषा मान्ने तर संस्कृतलाई परम्परागत कर्मकाण्डी भाषा मान्ने प्रवृत्ति जुन बढिरहेको छ, त्यो खतरनाक मनोवृत्ति हो । हाम्रा पौरस्त्य ऋषिमुनिहरूले संस्कृत भाषाबाटै ज्ञान प्राप्त गरे । वादरायण, गौतम बुद्ध, आचार्य कपिल, अक्षपात गौतम, आचार्य कणाद, महर्षि पतञ्जलि, याज्ञवल्क्य, पाणिनी आदि विद्वानहरूले संस्कृत भाषाबाट नै विराट ज्ञान आर्जन गरे । हाम्रा पुर्खाहरूले दार्शनिक ज्ञान प्राप्त गरेका वाङ्मय र संस्कृत भाषाबाट हामी मात्रै कसरी ज्ञान प्राप्त गर्न सक्दैनौं ?

संस्कृतका हरेक श्लोक ज्ञानमुलक र चरित्रवान् हुन्छन् । संस्कृत पढ्दा मान्छेको स्मरण शक्ति बढ्छ । संस्कृत दार्शनिक भाषा हो । हाम्रा ऋषिमुनिले संस्कृतलाई वेदवाणी मानेका थिए । देववाणी मान्नुको अर्थ संस्कृत अपौरुषेय भाषा हो । संस्कृतको विराट शब्दकोष, सुगठित तथा व्यवस्थित व्याकरण प्रणाली, दार्शनिक चिन्तन प्रणालीको आधारमा यसलाई देववाणी मान्न अत्युक्ति हुँदैन । साथै विश्वको सबैभन्दा सशक्त वैज्ञानिक संस्था मानिने अमेरिकी संस्था नासाले अन्तरिक्ष, कम्प्युटर, रोबोटका लागि संस्कृत निर्विकल्प भाषा मान्नु कतै यो देवभाषा नै त होइन भन्ने शङ्का जन्माउँछ ।

हामीले आफ्नो भाषिक र दार्शनिक धरातल बिर्सेको कारण आयातित राजनीतिक प्रणाली अङ्गीकार गर्यौं । ब्रिटिश राजतन्त्र निकै पुरानो हो । ब्रिटिशहरू भारत प्रवेश गर्ने समयमा वर्तमान भारतको भूगोलमा सयौं राज्यहरू थिए । ब्रिटिशहरूले भारतलाई एकीकरण गर्दा बेलायतको जस्तै शासनप्रणाली स्थापना गर्न चाहन्थे । त्यसैले बेलायती महारानी भारतको पनि महारानी हुने व्यवस्था गरियो । सन् १९४७ मा ब्रिटिशहरू फर्किने समयमा सयौं राज्य जोडेर बनाएको भारतमा राजतन्त्र जन्माउन सम्भव थिएन । दोस्रो विश्वयुद्धले बेलायतको अर्थतन्त्र जर्जर अवस्थामा भएको कारण ब्रिटिशहरू भौतिकरूपले भारतमा बस्न असम्भव थियो । तर उनीहरू सांस्कृतिक उपनिवेशको चङ्गुलबाट भारतलाई मुक्त गर्न चाहँदैनन् थिए । त्यसैले बेलायतको आलङ्कारिक राजतन्त्रको झल्को दिने गरी भारतमा आलङ्कारिक राष्ट्रपतिसहित वेस्ट मिनिस्टर संसदीय प्रणालीको व्यवस्था गरेर फर्किए । अङ्ग्रेजले भारतलाई छोडेर गएको राजनीतिक प्रणाली, भाषिक, सामाजिक, शैक्षिक र न्यायिक प्रणाली जस्ताको तस्तै नेपालमा सङ्क्रमित गराइयो । तर पनि राजतन्त्रको कारण नेपालको मौलिक पहिचान जीवितै थियो । वि. सं. २०४६ सालमा पश्चिमा र भारतको योजनामा संवैधानिक राजतन्त्रको रूपमा नेपाललाई भारतीय प्रणालीको करिब नजिक पुर्याइयो । वि. सं. २०६२ मा नेपाली नेताहरू दिल्लीले आयोजना गरेको बैठकमा बसेर नेपालमा हुबहु भारतीय राजनीतिक मोडेल लागूगर्ने योजनामा सही गरे । सो योजनाअनुरूप भारतीय राजनीतिक प्रणालीजस्तै नेपाललाई बनाउन २०६२ को आन्दोलन आयोजना गरियो ।

नेपालमा राजनीतिक प्रणाली आफ्नो छैन । यहाँका नेताहरूले सोच्ने विकास र योजनाको मोडेल आफ्नो छैन । हुँदाहुँदा शिक्षा प्रणाली आफ्नो लागि होइन, अरुका लागि जागरुक छ । नेपाली भाषाको मौलिकता माथि यति आक्रमण भइसक्यो कि विदेशी भाषा जान्न सके मात्र रोजगार बन्न सकिने दिन आइसके । न्याय व्यवस्थाको हालत त्यस्तै छ । देश हेर्दा नेपाल सङ्कटासन्न अवस्थामा छ । यस्तो जटिल अवस्थामा पुगेको देशलाई जोगाउन सबैभन्दा पहिले सामाजिक सांस्कृतिक धरातलको संरक्षण गर्नुपर्छ । नेपालको सामाजिक सांस्कृतिक धरालतको जग नेपाली भाषा हो । नेपाली भाषाको आमा संस्कृत हो । अतः नेपालको मौलिकताको रक्षाको लागि संस्कृत भाषालाई विद्यालयस्तरदेखि उच्चशिक्षाको पाठ्यक्रममा समावेश गर्न आवश्यक छ ।